W 1980 r. ukazała się drukiem monografia Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Stanowiła ona zwieńczenie systematycznych i rozległych studiów, jakie nad działalnością Rady przeprowadził wrocławski historyk prawa Bogdan Cybulski. Jakkolwiek autor poddał kwerendzie setki tomów archiwaliów, nie dotarł do dokumentu dla swoich badań podstawowego, czyli protokołów z posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Źródło to, nieznane także innym historykom zajmującym się historią Śląska Cieszyńskiego w XX w., przez kilkadziesiąt lat uznawano za zaginione. Jego istnienie odkryto dopiero w 1990 r., w trakcie skontrum przeprowadzanego w zbiorach Oddziału Zabytkowego Biblioteki Śląskiej w Katowicach, w związku z ich przejęciem przez Bibliotekę Miejską w Cieszynie i przygotowaniami do utworzenia Książnicy Cieszyńskiej. O ile zagubienie protokołów nie przyniosło żadnych negatywnych konsekwencji dla ich stanu zachowania i – co ważniejsze – nie spowodowało ich rzeczywistej utraty, o tyle kilkudziesięcioletnie wyłączenie z obiegu naukowego tak ważnego dokumentu w istotnym stopniu ograniczyło postęp badań historycznych. Księgi protokołów z posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego są bowiem nie tylko pomnikowym, zasługującym na najwyższy szacunek zabytkiem polskiej państwowości, ale także niezwykle cennym źródłem historycznym. Ich analiza, ujawniając nieznane dotąd fakty związane ze sporem o Śląsk Cieszyński w latach 1918 – 1920, pozwala zarazem wniknąć w kulisy rozgrywających się wówczas wydarzeń. Zawarte w protokołach zapisy dyskusji niemal wprost informują bowiem o celach, jakie stawiali sobie członkowie Rady Narodowej, pobudkach, jakimi kierowali się przy podejmowaniu kolejnych decyzji, a także o cechującej ich kulturze politycznej, intelektualnych horyzontach, a nawet emocjach, jakie wpływały na ich opinie i decyzje. Przede wszystkim zaś protokoły pozwalają ustalić, jakie członkowie Rady posiadali rozeznanie w bieżącej sytuacji, czy potrafili właściwie zidentyfikować i ocenić kluczowe na danym etapie czynniki jej rozwoju i jakie wreszcie pociągnięcia uznawali za odpowiednie, by nadać owemu rozwojowi pożądany przez siebie kierunek. Inaczej mówiąc, protokoły stanowią podstawowy instrument, przy którego pomocy podjąć można próbę dokonania oceny polityki, jaką w latach 1918 – 1920 prowadziła Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Kwestia ta należy zaś do najbardziej fundamentalnych problemów, na jakie natykają się historycy prowadzący badania nad XX-wiecznymi dziejami Śląska Cieszyńskiego i usiłujący znaleźć odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie o losach tego obszaru w latach 1918 – 1920 decydowały czynniki zewnętrzne, a w jakim działania lokalnych polityków.
Księgi protokołów z posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego składają się z dwóch tomów. Pierwszy, zawierający 303 paginowane strony, obejmuje 76 protokołów spisanych od 19 października 1918 r. do 11 listopada 1919 r. W tomie drugim, niepaginowanym, zebrano 27 kolejnych protokołów z posiedzeń zorganizowanych od 18 listopada 1919 r. do 4 sierpnia 1920 r. Protokoły, spisywane na kartach liniowanego, białego papieru o formacie 20 x 33 cm, w większości sporządzone zostały odręcznie przez Feliksa Hajduka. Kilka pochodzi spod piór Pawła Bobka, Włodzimierza Dąbrowskiego, Pawła Włodka i Władysława Jezierskiego. Niemal wszystkie poza podpisem protokolanta opatrzone są także parafą jednego z członków Prezydium Rady, najczęściej ks. Józefa Londzina. W obu księgach, oprawnych w półpłótno oraz grube, zabezpieczone papierową okleiną tekturowe okładki, odnaleźć można także załączniki, w większości wklejone pomiędzy karty. Najczęściej są to listy członków Rady Narodowej, projekty rezolucji czy rozporządzeń, a także wycinki prasowe itp. W kilku przypadkach pomiędzy kolejnymi protokołami znajdują się czyste karty, co świadczyć może, iż część protokołów pozostała tylko w brudnopisie i nie otrzymała formalnego charakteru.
*
„Quaestiones Welche Herr Ephraim Ignatius Naso J.V.D. Advocatus Juratus Suidnicensis auß dem Rathauß zu Teschen den 22sten May Anno 1663. proponiret, und darüber eine schriftliche Resolution, und außführl. Information begehret hat”
Przygotowany na zlecenie władz Cieszyna konspekt odpowiedzi na ankietę adresowaną do miast śląskich, rozpisaną przez Efraima Nasona von Löwenfelß (+po 1680), pochodzącego z Bolesławca nauczyciela, jurystę i historyka, który gromadził materiał do przygotowywanej przez siebie i nigdy nieukończonej monografii Śląska. Fragmenty zachowanej we Wrocławiu spuścizny Ephraima I. Nasona nie zawierają żadnej odpowiedzi na jego ankietę, a zatem prawdopodobne wydaje się, iż cieszyński rękopis jest obecnie jedynym jej śladem. Obejmuje on odpowiedzi na trzydzieści pytań. dotyczących historii Cieszyna, a także różnych aspektów współczesnego życia miasta i jako taki stanowi rodzaj „autoportretu” Cieszyna sprzed 350 lat. Źródło rzadko wykorzystywane przez XIX – wiecznych historyków (przede wszystkim Karla Raddę), w XX w. niemal zupełnie popadło w zapomnienie i poza publikacją jego fragmentów na łamach wydawanej w Cieszynie „Silesii” (1926 r.), do druku przygotowanych prawdopodobnie przez Viktora Kargera, nie sposób obecnie znaleźć innych śladów jego historycznej eksploracji.
*
Hans Tilgner jr: „Tagebuch”
Wywodzący się z wrocławskiej szlachty Jan Tilgner (1574 – po 1635 r.), od 1597 r. burgrabia skoczowski-strumieński, należał do towarzyskiej i kulturalnej elity księstwa cieszyńskiego. Blisko związany z dworem książęcym, zaprzyjaźniony z okolicznymi rodami szlacheckimi, pozostawił po sobie dziennik, zawierający cenne informacje na temat dziejów jego rodziny, kręgu towarzyskiego, cieszyńskiego dworu i całego księstwa, począwszy od lat dziewięćdziesiątych XVI w. aż do 1635 r. Dziennik ów, zachowany w bibliotece Leopolda Jana Szersznika, stanowi obecnie jeden z najważniejszych zabytków kultury dworskiej na Śląsku Cieszyńskim. Do tej pory, mimo iż dziennik J. Tilgnera jest na ogół znany historykom regionu, był nawet we fragmentach publikowany, nie doczekał się całościowej, krytycznej edycji. Zachowały się jedynie jego odpisy. Pierwszy z nich, sporządzony został przez Leopolda J. Szersznika i przechowywany jest w jego bibliotece (tekst Dziennika został w tym odpisie uporządkowany chronologicznie, w oryginale bowiem zapiski z poszczególnych lat widnieją pod poszczególnymi dziennymi datami w Kalendarzu, w którym „Dziennik” prowadzono). Drugi odpis wykonany przez Viktora Kargera znajduje się obecnie w cieszyńskim Oddziale Archiwum Państwowego.