Założenia

  Położenie geograficzne Śląska Cieszyńskiego sprawiało, iż wielokrotnie stawał się on przedmiotem i sceną międzynarodowych konfliktów, nierzadko skutkujących zmianą granic oraz przynależności państwowej cieszyńskiego terytorium. Równocześnie już od średniowiecza na obszarze tym krzyżowały się, ścierały i wzajemnie przenikały różnorodne wpływy cywilizacyjne, etniczne i ideowe. Zjawiska te szczególnemu nasileniu uległy w drugiej połowie XIX w., kiedy to wraz z postępami procesów narodotwórczych w Europie Środkowej, także pomiędzy zamieszkałymi na Śląsku Cieszyńskim grupami narodowymi i etnicznymi rozpoczęła się otwarta rywalizacja. Od początku w rywalizację tę wprzęgnięte zostały też nauki historyczne, które przez wiele dziesiątków lat pełniły służebną rolę wobec polityki i ideologii. Od 1939 r. ich rozwój dodatkowo krępowała cenzura. Paradoksalnym efektem owych zjawisk jest obecnie niezwykła wprost obfitość wszelkiego typu publikacji dotyczących przeszłości Śląska Cieszyńskiego, przy jednoczesnym nikłym w istocie postępie badań nad wieloma aspektami dziejów tego obszaru. Opracowania historyczne, na ogół koncentrujące się na problematyce etnicznej i w większości mające formę tekstów publicystycznych czy wręcz propagandowych, operują bowiem stosunkowo wąskim zakresem materiału źródłowego, o którego selekcji zdecydowały niegdyś kategorie należące do sfery ideologii i polityki. Również współcześnie, mimo dokonujących się w Europie Środkowej głębokich przewartościowań ideowych, owe negatywne zjawiska ciążą na rozwoju cieszyńskiej historiografii i publikacje wolne od narodowych uprzedzeń nadal wydają się pozostawać w mniejszości.

Warunkiem odwrócenia owej tendencji, poza – jak należy zakładać – oczywistą dla każdego historyka koniecznością odrzucenia ideologicznie motywowanych interpretacji, są systematyczne i możliwie szeroko zakrojone badania źródłowe, których wyniki powinny zostać następnie wprowadzone do obiegu naukowego w postaci edycji źródłowych. Tylko bowiem upowszechnienie nowych, nieznanych dotąd źródeł historycznych pozwolić może na odsłonięcie rzeczywistego obrazu wydarzeń i przezwyciężenie wielu historycznych sporów, a jednocześnie na otwarcie nowych obszarów i perspektyw badawczych, umykających dotąd uwadze historyków. Do tej kategorii w równej mierze należą materiały dokumentujące zgodną koegzystencję na terenie Śląska Cieszyńskiego różnych grup etnicznych i wyznaniowych, zaświadczające o bogactwie i otwartości dawnej kultury regionu, która konstytuowała wspólnotę regionalną i regionalny patriotyzm ponad podziałami etnicznymi czy wyznaniowymi, jak i źródła związane z rozgrywającymi się na Śląsku Cieszyńskim konfliktami, które z uwagi na ograniczenia natury ideologicznej bądź też ze względów cenzuralnych były w dotychczasowych badaniach historycznych pomijane lub wykorzystywane w ograniczonym zakresie. Za potrzebą intensyfikacji badań źródłowych i upowszechniania ich wyników przemawia również szczupłość dorobku, jaki w tej dziedzinie prezentuje historiografia Śląska Cieszyńskiego. Jakkolwiek bowiem podejmujący tematykę cieszyńską historycy nigdy nie stronili od publikowania materiałów źródłowych, czy to w postaci samoistnych edycji, czy też w formie aneksów zamieszczanych w różnego typu opracowaniach, w ostatnich zaś latach nastąpiło w tej sferze prawdziwe ożywienie, do tej pory ukazało się bardzo niewiele edycji źródłowych, które byłyby w stanie sprostać współczesnym oczekiwaniom i standardom naukowym. Wiele edycji nie spełnia warunków określonych w nowoczesnych instrukcjach wydawniczych, znaczna ich grupa obciążona pozostaje zwykłą nieporadnością warsztatową, część zaś pozbawiona jest istotnej wartości, ponieważ jej przedmiotem są źródła o trzeciorzędnym wręcz znaczeniu. Sporo starszych edycji źródłowych skażonych zostało ponadto politycznym utylitaryzmem, rzutującym zarówno na dobór edytowanego materiału, jak i na zasady edycji, wypaczające – już choćby na poziomie transkrypcji – wymowę ogłoszonych tekstów. Niniejsza inicjatywa wydawnicza, będąca efektem współpracy Książnicy Cieszyńskiej oraz Ośrodka Dokumentacji Kongresu Polaków w Republice Czeskiej, instytucji zajmujących się gromadzeniem i dokumentowaniem regionalnego dziedzictwa piśmienniczego oraz organizowaniem i prowadzeniem badań dotyczących historii i kultury Śląska Cieszyńskiego, stanowi próbę zmierzenia się z wyzwaniami i potrzebami wynikającymi ze sformułowanych wyżej konstatacji. Jej celem jest stworzenie instrumentu pozwalającego na systematyczne wprowadzanie do obiegu naukowego nieznanych lub trudnodostępnych źródeł odnoszących się do przeszłości Śląska Cieszyńskiego, od średniowiecza po czasy najnowsze, a w dalszej kolejności – także źródeł historycznych o znaczeniu uniwersalnym, przechowywanych na terenie Śląska Cieszyńskiego i stanowiących trwały składnik dziedzictwa piśmienniczego regionu. Instrumentem tym są serie wydawnictw źródłowych, ukazujące się równolegle po obu stronach polsko-czeskiej granicy, jako „Series Polonica” oraz „Series Bohemica” i noszące wspólny tytuł „Bibliotheca Tessinensis”.

Użycie łacińskiego tytułu, nawiązującego do nazwy projektu edycji materiałów bio- i bibliograficznych projektowanej przez pierwszego nowoczesnego badacza dziejów Śląska Cieszyńskiego, a zarazem założyciela najstarszej na tym terenie biblioteki publicznej, obecnie wchodzącej w skład Książnicy Cieszyńskiej, ks. Leopolda Jana Szersznika (1747 – 1814), ma na celu zaakcentowanie ponadnarodowego zasięgu i znaczenia wydawnictwa, któremu tytuł ów ułatwiać powinien dotarcie do historyków poza granicami Polski i Czech. Z kolei tytuły poszczególnych serii, jakkolwiek zawierają w sobie określenia „polska” i „czeska”, mają na celu wyłącznie rozróżnienie ich wydawców, stosownie do lokalizacji tych ostatnich względem rozdzielającej Śląsk Cieszyński granicy państwowej. W żaden natomiast sposób tytuły te nie wiążą wydawców ograniczeniami dotyczącymi proweniencji lub języka ogłaszanych źródeł, czy też języka redakcji danej edycji. O tym ostatnim bowiem każdorazowo decydować będą preferencje i kwalifikacje językowe zasadniczego kręgu potencjalnych odbiorców poszczególnych tomów „Bibliothecae Tessinensis”.

Książnica Cieszyńska